“ВЫКАРЫСТАННЕ АКТЫЎНЫХ МЕТАДАЎ І ПРЫЁМАЎ НА ЎРОКАХ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ Ў 5 – 7 КЛАСАХ ЯК СРОДКУ ПАВЫШЭННЯ АРФАГРАФІЧНАЙ ПІСЬМЕННАСЦІ ВУЧНЯЎ”
Собаль Алена Чаславаўна,
настаўнік беларускай мовы і літаратуры
Тэма вопыту: Выкарыстанне актыўных метадаў і прыёмаў на ўроках беларускай мовы ў 5 – 7 класах як сродку павышэння арфаграфічнай пісьменнасці вучняў
Актуальнасць вопыту
Адукацыйны працэс у сучаснай школе скіраваны на гарманічнае развіццё асобы, якой неабходна навучыцца адаптавацца ў сацыяльным асяроддзі і далейшым самастойным жыцці, таму найважнейшым кампанентам лінгвістычнай адукацыі становіцца развіццё моўных кампетэнцый. У кантэксце сучасных патрабаванняў важнай задачай з’яўляецца фарміраванне камунікатыўнай кампетэнцыі школьнікаў.
У «Канцэпцыі вучэбнага прадмета “Беларуская мова”» прапісана: “Асноўная мэта навучання беларускай мове ў агульнаадукацыйных установах – сфарміраваць у вучняў сістэму ведаў пра мову і маўленне; навучыць карыстацца беларускай мовай ва ўсіх відах маўленчай дзейнасці (чытанне, слуханне, гаварэнне, пісьмо); развіваць інтэлектуальную, камунікатыўную, духоўна-маральную, грамадзянскую культуру вучняў” [1, с. 93].
Арфаграфічная пісьменнасць з’яўляецца адным з паказчыкаў маўленчай і агульнай культуры чалавека. Для таго, каб авалодаць арфаграфіяй, неабходна добра развіты маўленчы слых, веданне граматыкі, валоданне аналітыка-сінтэтычнымі ўменнямі, актыўнае валоданне дастатковым запасам лексікі, развітыя памяць, мысленне [2, с.3].
Асноўнай задачай навучання беларускай мове з’яўляецца практычнае засваенне ўсіх асноўных норм беларускай мовы. Валоданне нормамі сучаснай беларускай мовы павінна стаць часткай агульнай маўленчай культуры, асноўным паказчыкам якой з’яўляецца правільнае маўленне.
Вывучэнне школьнікамі беларускай арфаграфіі адбываецца на аснове ведаў з многіх раздзелаў мовы.
У адрозненне ад графікі, якая дапускае розныя напісанні аднаго і таго ж слова пры ўмове, што чытанне гэтага слова будзе адпавядаць вымаўленню гукаў у дадзенай мове, арфаграфія выбірае толькі адно напісанне з улікам марфалагічных і этымалагічных сувязяў гэтых адзінак, якое будзе лічыцца правільным з пункту гледжання пэўных арфаграфічных нормаў.
Здольнасць бачыць арфаграмы – гэта неабходная ўмова для авалодання арфаграфічнымі нормамі, для паспяховага прымянення правіл.
Галоўным сродкам фарміравання арфаграфічнай пісьменнасці з’яўляецца правільнае і своечасовае фарміраванне паняцця пра арфаграму. Неабходна вучыць дзяцей уменню знаходзіць арфаграмы – ставіць арфаграфічныя задачы.
Такім чынам, выпрацоўка арфаграфічных навыкаў вучняў у працэсе навучання беларускай мове становіцца адной з першачарговых задач настаўніка. Вучні павінны граматна пісаць і выказваць свае думкі.
Як паказвае вопыт, успрымаць тлумачэнне, а потым прымяняць на практыцы правіла, дапамагаюць вучням актыўныя метады і прыёмы. Выкарыстанне актыўных метадаў і прыёмаў на ўроку дапамагае разнастаіць урок, зрабіць яго больш эмацыянальным, садзейнічае глыбокаму і паслядоўнаму засваенню вучэбнага матэрыялу.
Мэта вопыту: Садзейнічаць павышэнню арфаграфічнай пісьменнасці вучняў на ўроках беларускай мовы ў 5 – 7 класах праз выкарыстанне актыўных метадаў і прыёмаў.
Задачы вопыту:
1. Вызначыць эфектыўныя метады і прыёмы, якія спрыяюць арфаграфічнай пісьменнасці вучняў.
2. Распрацаваць дыдактычны матэрыял, планы ўрокаў па беларускай мове ў 5 – 7 класах з выкарыстаннем актыўных метадаў, накіраваных на развіццё арфаграфічнай пісьменнасці.
3. Вызначыць эфектыўнасць прымянення актыўных метадаў і прыёмаў на ўроках беларускай мовы ў 5 – 7 класах, накіраваных на развіццё арфаграфічнай пісьменнасці.
Працягласць работы над вопытам: 2015 - 2018 гг.
Вядучая ідэя вопыту
Існуюць розныя метады і прыёмы навучання. Якасна павысіць арфаграфічную пісьменнасць вучняў магчыма з дапамогай актыўных метадаў і прыёмаў.
Апісанне сутнасці вопыту
Задачы арфаграфіі ў школе заключаюцца ў тым, каб:
пераканаць вучняў у неабходнасці засваення арфаграфіі;
пазнаёміць з асноўнымі арфаграфічнымі паняццямі (арфаграма, арфаграфічнае правіла);
сфарміраваць асноўныя арфаграфічныя ўменні: знаходзіць арфаграмы, класіфікаваць іх, правільна суадносіць з вывучанымі граматыка-арфаграфічнымі правіламі, карыстацца арфаграфічным слоўнікам, падбіраць словы з той жа арфаграмай, прымяняць правіла ў практычнай дзейнасці. [3, с.195.].
Фарміраванне арфаграфічнага навыку адбываецца на кожным этапе ўрока: у час выканання арфаграфічных хвілінак, пры рабоце над слоўнікава-арфаграфічнымі практыкаваннямі, тлумачэнні новага матэрыялу ці самастойнай працы.
Як бы добра дзеці не засвоілі арфаграмы на ўроку вывучэння новага матэрыялу, самае важнае – пастаянная трэніроўка ў пошуку арфаграм у словах. Гэтай рабоце я ўдзяляю шмат увагі на кожным уроку, паступова даводзячы ўменні да аўтаматызму.
Каб абудзіць у вучня ўнутранае жаданне авалодаць нормамі правапісу, неабходна перш за ўсё на яркіх, даступных прыкладах паказаць яму значнасць арфаграфіі, запэўніць у неабходнасці авалодання ёю. Вопыт работы ў школе пераканаў мяне ў тым, што эфектыўным метадам работы на ўроках мовы з’яўляюцца арфаграфічныя хвілінкі, якія дазваляюць сістэматычна адпрацоўваць тэарэтычны і практычны матэрыял.
Часта ўрок пачынаю з арфаграфічных хвілінак. Яны займаюць усяго
5 – 6 хвілін урока, вельмі мабільныя, дапамагаюць актуалізаваць у вучняў значны, неабходны на ўроку матэрыял. Гэта работа праводзіцца на розных этапахурока.
Арфаграфічныя хвілінкі развіваюць у вучняў уменне разважаць, аргументавана падыходзіць да выбару неабходнага правіла, выхоўваюць уважлівасць. А яна стварае аснову для развіцця арфаграфічнай пільнасці. Арфаграфічныя хвілінкі становяцца важным ланцужком на ўроку, забяспечваюць паступовы пераход ад паўтарэння да вывучэння новай тэмы, спрыяюць выхаванню любові да роднай мовы, павышаюць інтарэс да вывучаемага прадмета (Дадатак 1).
Прывяду прыклады толькі некаторых прыёмаў падчас правядзення арфаграфічных хвілінак у 5 – 7 класах, калі прапаноўваю заданні па арфаграфіі пры працы з тэкстам. Тэкст як стымул да актыўнай маўленчай дзейнасці з’яўляецца тэматычнай дамінантай урока. Пры гэтым не толькі ўзнаўляюцца моўныя ўменні, але адбываецца фарміраванне маўленчых формул вучняў [3, с. 47].
У 6 класе пры вывучэнні раздзела ”Словаўтварэнне і арфаграфія” праводжу гульню “Назіранне за словам” (вучням даецца сказ або невялікі тэкст).
Выкарыстоўваю заданне: Прачытайце тэкст, вызначце тэму і галоўную думку. Спішыце, устаўляючы прапушчаныя літары, растлумачце іх правапіс. На тонкай галінцы Віця за..важыў птушку. Хлопчык асц..рожна пад..шоў да куста. Там с..дзела маладая сойка. Птушка не ..зл..тала. Сойка ўзн..ла гало..ку, шырока ра..крыла дзю..ку. Яе цёмныя вочкі пільна гл..дзелі на хлопчыка. Птушка быццам прасіла есці. Віця хуценька назбіраў яга.. і пачаў кідаць іх у ра..крытую дзю..ку. Птушка прагна глытала іх. Потым яна надз..мулася, пав..рнула гало..ку назад. Схаваўшы дзю..ку ў пер..е, сойка заплюшчыла вочы і задрамала на руцэ .
У 5 класе пры вывучэнні тэмы “Вымаўленне і правапіс галосных е, ё, ю, я” праводжу гульню “Хто больш?”. Вучні павінны запісаць мужчынскія і жаночыя імёны з літарай я ў першым складзе перад націскам. Таксамадаю заданні, каб вучнізапісалі ў адзін слупок словы, у якія трэба ўставіць літару е, а ў другі слупок – я ці змянілі словы, каб галосныя е, ё сталі не пад націскам (Дадатак 2).
А пры вывучэнні тэмы “Гукі беларускай мовы” ў 5-м класе праводжу гульню “Ці ўмееце вы лічыць?” Вучні павінны запісаць тыя словы, у якіх зычных гукаў у два разы больш, чым галосных гукаў: Браслаў, Віцебск, Гродна, Добруш, Жлобін, Кобрын, Крычаў, Мазыр, Нясвіж, Петрыкаў, Полацк, Салігорск, Слонім, Чачэрск, Чэрвень.
Вывучаючы тэму “Глухія, звонкія і санорныя, іх вымаўленне і правапіс” у 5 класе прапаноўваю гульню “Знайдзі небяспечнае месца” (вымаўляюцца словы, дзеці стукаюць у далоні, як толькі пачуюць гук, якому на пісьме “нельга давяраць”. Таксама па гэтай тэме можна правесці гульню “Знайдзіце лішнія словы”:
Лы(ж, ш)ка, сту(ж, ш)ка, сырае(ж, ш)ка.
Качарэ(ж, ш)ка, кні(ж, ш)ка, сце(ж, ш)ка.
Перабе(ж, ш)ка, бро(ж, ш)ка, ду(ж,ш)ка.
Дзе(ж, ш)ка, стры(ж, ш)ка, мо(ж, ш)ка, му(ж,ш)ка.
Гульню можна ўскладніць, прапануючы вучням уставіць прапушчаную літару і аргументаваць выбранае: ра..бежка, бе..саромны, бя..хмар’е, ра..шыць; вос..мы, інтэрв..ю, батал..ён, дз..мухавец.
На этапе замацавання арфаграфічнага правіла часта праводжу гульню “Карэктар”: Дзецям раздаюцца карткі са словамі, у якіх дапушчаны памылкі, неабходна іх выправіць, аргументаваць напісанне.
Пры праверцы дамашняга задання, на этапе замацавання атрыманых на ўроку ведаў часта выкарыстоўваю прыём “Завяршы фразу” або прыём “Задай пытанне аднакласніку” (вучню неабходна прыдумаць пытанне па вывучаемым правіле і граматна сфармуляваць яго).
Гэта дапамагае вучням узнавіць тэарэтычны матэрыял і затым прымяніць яго пры выкананні адпаведных заданняў.
Для выпрацоўкі трывалых арфаграфічных ведаў прапаноўваю вучням розныя заданні:
тлумачэнне правапісу падкрэсленых літар у словах, запіс пад дыктоўку слоў на адпаведнае правіла, яго агучванне;
паўторны запіс цяжкіх слоў, на якія раней акцэнтавалася ўвага, пад дыктоўку на дошцы і ў сшытках;
разнастайныя віды дыктантаў (навучальныя, кантрольныя, папераджальныя, тлумачальныя, каменціраваныя, выбарачныя) (Дадатак 3);
аналіз памылак, якія дапушчаны ў работах рознага віду;
выкананне тэставых заданняў (Дадатак 4);
супастаўленне арфаграмы і арфаграфічнага правіла, пошук месца арфаграмы ў слове;
складанне абагульняльных, параўнальных табліц, апор, схем.
Як паказвае вопыт, успрымаць тлумачэнне, а потым прымяняць на практыцы правіла, дапамагае сістэма практыкаванняў.
У 5 класе, пры вывучэнні тэмы “Правапіс галосных о, э, а”, вучням прапаную табліцу з пропускамі адказаў па пытаннях тэорыі ці ў прывядзенні прыкладаў. Вучням неабходна запоўніць пропускі ў табліцы самастойна ці абапіраючыся на змест параграфа падручніка. Работу з табліцай можна арганізаваць у парах. Потым змест табліцы агучваецца вучнямі. Гэты метад развівае ўменні самастойна прыводзіць прыклады (Дадатак 5 ).
Пры вывучэнні самастойных часцін мовы ў 6 і 7 класах “Дзеяслоў”, “Назоўнік”, “Прыметнік”, “Правапіс у, ў”, выкарыстоўваю метад “Інсерт”. Вучням прапануецца гатовая табліца. У час знаёмства са зместам вучэбнага тэксту вучні робяць паметкі: !– ведаў; + – даведаўся; ? – ёсць пытанні (сумняваюся).
Пасля чытання тэксту з маркіроўкай вучні запаўняюць маркіровачную табліцу, якая складаецца адпаведна з трох калонак. Усе калонкі запаўняюцца па парадку – ад першай і да апошняй.
Затым прадугледжваецца калектыўнае абмеркаванне і адказы на пытанні вучняў. Можна прапанаваць моцным вучням скласці сваю табліцу на аснове лінгвістычнага матэрыялу падручніка ці іншых дапаможнікаў.
Метад “Інсерт” накіраваны на развіццё навыкаў работы з тэкстамі (інфармацыяй), уменне не толькі ўдумліва чытаць, быць актыўным слухачом, але і аналізаваць, прымяняць дадзеную інфармацыю, звязваючы новыя веды з набытымі раней (Дадатак 6).
У 7 класе пры вывучэнні тэмы “Прыслоўе” выкарыстоўваю метад “Ствары апору”. Мэта дадзенага метаду – развіваць здольнасць узаемадзеяння з другімі аб’ектамі навучання; уменне адстойваць свае ідэі; уменне сістэматызаваць і абагульняць. Клас падзяляю на групы. Кожная група атрымлівае сваё заданне па адной і той жа тэме (стварэнне апорнага канспекта, кластара, алгарытму адказу, табліцы). Заданне выконваецца на працягу вызначанага часу, затым ідзе сумеснае абмеркаванне з групай, якая мае аналагічнае заданне, пасля абмеркавання вынікі агучваюцца каля дошкі (Дадатак 7 ).
Важнае месца ў сістэме навучання правапісу займае работа над памылкамі, якая з’яўляецца сродкам не толькі замацавання арфаграмы, але і папярэджвання памылак. Мэта работы над памылкамі складаецца ў тым, каб растлумачыць арфаграмы, на якія зроблены памылкі, замацаваць навыкі правільнага напісання слоў. Праводзячы работу над памылкамі, я дапамагаю вучням узнавіць веды па асобных правілах арфаграфіі, на якія былі зроблены памылкі, даю ўзор тлумачэння памылак. Праверыўшы работы вучняў, адзначаю тыя групы памылак, якія з’яўляюцца тыповымі ў дадзеным выпадку для ўсіх вучняў і над якімі патрэбна папрацаваць калектыўна.
Фарміраванне арфаграфічнай пісьменнасці на аснове разнастайных метадаў і прыёмаў работы спрыяе павышэнню цікавасці вучняў да вывучэння беларускай мовы. Сістэматычнае выкарыстанне заданняў, практыкаванняў, накіравана на выпрацоўку арфаграфічных навыкаў, дапамагае вучням практычна авалодаць мовай, забяпечвае іх далейшую адукацыйную дзейнасць.
Выніковасць і эфектыўнасць вопыту
У працэсе сваёй работы я ўпэўнілася, што выкарыстанне актыўных метадаў і прыёмаў на ўроках беларускай мовы ў 5 – 7 класах як сродку павышэння арфаграфічнай пісьменнасці вучняў дапамагае асэнсоўваць, усведамляць усё, што адбываецца на ўроку, тлумачыць свае дзеянні.
Пастаянныя практыкаванні, накіраваныя на выпрацоўку арфаграфічных навыкаў, дапамагаюць вучням практычна авалодаць мовай, што спрыяе засваенню вучэбнага матэрыялу, забяпечвае іх далейшую адукацыйную дзейнасць.
Умела падабраныя практыкаванні актывізуюць дзяцей на ўроку, засяроджваюць увагу на тлумачэнні настаўніка, робяць працу на ўроку разнастайнай. Павышаецца цікавасць да ўрока. Вучні хутчэй думаюць, пішуць, не баяцца памыліцца пры адказе, яны пазбаўлены ад механічнага завучвання фармуліровак, правілаў.
Такая падача спрыяе цэласнаму засваенню правіл, дазваляе ўбачыць заканамернасці і ўзаемасувязь асобных яго пунктаў, дапамагае вучням якасна засвоіць і замацаваць тэарэтычныя веды, павышае пісьменнасць.
Прааналізаваўшы вынікі паспяховасці вучняў за 3 гады навучання (Дадатак 8), можна ўпэўнена сказаць, што сістэмнае выкарыстанне актыўных метадаў і прыёмаў спрыяе фарміраванню уменняў бачыць арфаграму, устанаўліваць, якое арфаграфічнае правіла неабходна прымяняць у пэўным выпадку, правільна пісаць словы з дадзенымі арфаграмамі, знаходзіць і выпраўляць памылкі. А ўсё разам спрыяе фарміраванню арфаграфічнай пісьменнасці вучняў. Вучні класаў, у якіх я выкладаю беларускую мову, прымаюць актыўны ўдзел у школьных мерапрыемствах, такіх, як “Дзень роднай мовы”, “Тыдзень беларускай мовы і літаратуры”, павялічваецца колькасць удзельнікаў у рэспубліканскай гульні-конкурсе “Буслік”. У 2017/2018 навучальным годзе ў гэтай гульні вучаніца 6 класа Доўнар Аліна атрымала Прыз 3, вучаніца 8 класа Весялова Яна атрымала Прыз 3. Комар Надзея, выпускніца 2018/2019 года будзе спрабаваць паступаць на філалагічны факультэт БДУ.
Сістэма маёй работы па якасным павышэнні арфаграфічнай пісьменнасці вучняў дазваляе ацаніць не толькі ўзровень і якасць ведаў і ўменняў вучняў, але і ініцыятыву, працавітасць, кемлівасць.
Заключэнне
Дадзеная работа дазволіла вызначыць і абгрунтаваць эфектыўнасць выкарыстання метадаў і прыёмаў у фарміраванні арфаграфічнай пісьменнасці вучняў на розных этапах урока, якія садзейнічаюць павышэнню якасці моўнай адукацыі. Галоўнае – работа павінна весціся мэтанакіравана і сістэматычна, на кожным уроку, на працягу усяго перыяду навучання школьнікаў беларускай мове.
Распрацаваны дыдактычны матэрыял можа выкарыстоўвацца на ўроках і факультатыўных занятках.
Планую і далей выкарыстоўваць у сваёй практыцы адпрацаваныя метады і прыёмы работы, вывучаць новыя і апрабіраваць у сваёй дзейнасці для далейшага выкарыстання.
Прадстаўлены матэрыял можа быць рэкамендаваны для прымянення настаўнікам беларускай мовы і літаратуры, якія шукаюць эфектыўныя метады і прыёмы па фарміраванні арфаграфічнай пісьменнасці вучняў, маладым педагогам.
Вопытам дзялілася на пасяджэнняхшкольнагааб’яднання настаўнікаў гуманітарнага цыклу.
Літаратура
- Канцэпцыя вучэбнага прадмета “Беларуская мова” / Роднае слова. – 2009. – № 8. – С. 90 – 95
2. Валочка, Г. М. Вывучаем беларускі правапіс. 5– 9 кл. : вучэб.-метад. комплекс / Г. М. Валочка, В. У. Зелянко. – Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2010. – 176 с. – (Беларуская мова. Факультатыўныя заняткі).
3. Мартынкевіч, С. В. Развіццё камунікатыўнай кампетэнцыі школьнікаў пры вывучэнні беларускай мовы (5 – 6 класы) : вучэб.-метад. дапаможнік / С. В. Мартынкевіч. – Мінск: Выд. цэнтр БДУ, 2010. – 102 с.
4. Яленскі, М. Г. Беларуская мова. 5–6 класы: дыдактычныя і дыягнастычныя матэрыялы: дапам. для настаўнікаў устаноў агул.сярэдн.адукацыі з беларус. і рус. мовамі навучання / М. Г. Яленскі. – Мінск: Сэр-Віт, 2018. – 152 с. – (Кампетэнтнасны падыход).
5. Валочка, Г. М. Кантрольна-вымяральныя матэрыялы. Беларуская мова. Навучальныя дыктанты 5–9 класы / Г.М. Валочка. – Мінск, 2012.
6. Вучэбная праграма для агульнаадукацыйных устаноў з беларускай і рускай мовамі навучання “Беларуская мова 5–11 класы”// Нацыянальны інстытут адукацыі. – 2012.
7. Сударыкава, Н. В. Правапіс у, ў / Н. В. Сударыкава // Беларус. мова і літ. – 2018. – № 2. – С. 3–5.
Дадатак 1
Дыдактычны матэрыял для правядзення арфаграфічных хвілінак”(5 клас)
Тэма: Правапіс галосных о, э, а, ы
Заданне: Устаўце прапушчаныя літары о, э, а, ы
Тун…ль, д…лікатны, р…монт, інж…нер, адажы…, др…вотня, ар…ндатар, шніц…ль, камп’ют…р, бр…зент, лод…р, поч…рк, класт…р, канц…лярыя, ц…р…монія, Юпіт…р, др…мота, Ч…рнышэўускі, бухгалт…р, світ…р, кр…млёўскі, ц…нтральны, п’ед…стал, р…продукцыя, кандыт…р, ж…мчужына, кр…шыць, ш…нель, інт…рнэт, р…зюм…, партфолі…, выкр…сліць, кр…пасны, с…рдэчны.
Тэма:Прыпадабненне звонкіх да глухіх, шыпячых да свісцячых, свісцячых да шыпячых
Заданне: Устаўце прапушчаныя літары
Бара…ьба, ха…ьба, гру…чык, во…чык, адрэ…, ле…кі, ву…кі, сало…кі, замара…кі, стры…чы, мі…ценне, па…ка…ка, …шыць, …жаць, …чарсцвець, на пе…цы, у бо…цы, вокла…ка, про…ьба, зблі…ку, мые…ся, купае…ся, непага…ь, баске…бол, ай…бер…, э…замен, раска…чык, разве…ка, све…ка, гаро…ка, у дзе…цы, на до…цы, вучы…ся, на кла…цы, рэ…ька, тыра…, ад’я…джаць, а…кла…, ве…ці, бера…чы, а…чыніць, уздоў…, слі…кі, ма…чыны, у агаро…чыку, бало…цам, дзя…ька.
Тэма: Правапіс у-ў
Заданне: Устаўце ў ці у
На …краінскай мове, а…дыторыя, са…на, кло…н, каля …рны, Галіна …ладзіміраўна, ва …ніверсітэце, ша…ковы, расці-…мацоўвайся, но…тбук, да …нівермага, ток-шо…, шо…мен, натары…с, ліноле…м, шлагба…м, кансілі…м, хлопцы-…мельцы, гучнае “…ра”, фра…, гэтая …топія, гэта …нікальна, ва …фе, па-…дарнаму, а…ра, царква …ніяцкая, хвалі …льтрафіялетавыя, соцы…м, калекві…м, дачушка-…цеха, шэдэ…р, добры …клад, чулася …ханне, ма…залей, у “Выбранае” …вайшлі, дума…
Дадатак 2
Тэма: “Вымаўленне і правапіс галосных е, ё, ю, я”(5-ы клас)
1. Заданне: Запішыце ў адзін слупок словы, у якія трэба ўставіць літару е, а ў другі слупок – я. Абгрунтуйце сваё меркаванне.
Мац…рык, г…рань, …давіты, л…тэнант, зав…зь, …дро, дызайн…р, вы….снець, ….хідны, с…анс, дз…ржава, дз…вяць, эл…ктрычны, барб…кю, дз…дзькаванне, дз…журны, м…талічны, ан…кдот, л…мантаваць, ап…рэта, ав…ню, п…чатка, ал…ргія, св…тар, сув…зь, м…дуза, л…шчына, мес…ц, інв…нтар, пам…ць, к…лейны, п…так, мез…нец, …длоўцавы, Пал…сціна, к…дроўнік, к…фір, п…рсп…ктыва, квец…нь, б…сперапынна, ары…нцір, …чмень, він…грэт, тыс…чны, б…звобразна, у кал…ндары, кал…ндар.
2. Заданне: Выпішыце словы, у якіх пішацца літара я.
Л…снічоўка, б…злюдны, з…фір, дроб…зь, ц…жкаваты, п…рыметр, пам…ць, дз…сятка. Б…тховен, Свіц…зь, св…ткаваць, св…тлячок, зм…стоўны, дыл…тант, сн…гавік, сённ…шні, догл…д,по…зд, н…чаканы.
3. Заданне: Змяніце словы або падбярыце аднакаранёвыя, каб галосныя е,ё сталі не пад націскам. Запішыце словы парамі, растлумачце напісанне.
Цёмны, дзверы, адвесці, зерне, дзед, сцежка, лён, бегчы, светлы, снег, плесці, мерзнуць, землі, вечар, плечы, лёд, далёка, дзеці.
4. Заданне. Выпішыце ў алфавітным парадку словы, у якіх е захоўваецца ў першым пераднаціскным складзе.
Дзевяціпавярховы, веранда, імперыялізм, гектар, механізм, восень, секунда, Германія, верашчака, апельсін, зелень, епіскап, дзеяч, метро, інвентар, недахоп.
Дадатак 3
Тэма: Правапіс мяккага знака (5 клас)
Выбарачны дыктант
Заданне: Варыянт 1. Выпішыце словы з мяккім знакам.
Варыянт 2. Выпішыце словы без мяккага знака
Галлё, ледзьве, сем, пісьменнік, агеньчык, дзверы, конскі, чэрвеньскі, мітусня, восеньскі, дзевяццю, дзецьмі, лімончык, песня, крочце, едзьце, вагончык, пенальчык, яблынька, большы, забудзьце, дзесьці,счарсцвець, разьбяр, зацвісці, пяцьдзясят.
|
Словы з мяккім знакам
|
Словы без мяккага знака
|
|
|
|
Тэма: Правапіс прыслоўяў (7 клас)
Слоўнікавы дыктант-выбар
Заданне: Выберы правільны адказ
Напамяць – на памяць, пачалавечы – па-чалавечы, дзенебудзь – дзе-небудзь, абы куды – абы-куды, з нізу – знізу, наверх гары – на верх гары, павярнулі ўбок – павярнулі ў бок, учатырох – у чатырох, што-хвілінна – штохвілінна, так-сама – таксама, упустую – у пустую, змалку – з малку, па-ціху – паціху, усё-роўна – усё роўна.
Тэма: Правапіс прыслоўяў (7 клас)
Слоўнікавы дыктант з працягам
Заданне: Запішыце словы ў слупок пад дыктоўку, да кожнага слова прыдумайце і запішыце словы на такую ж арфаграму (станцыя – рэвалюцыя, пад’ём – з’еў).
На бягу, на бяду, на віду, на вока, на выбар, на вякі,на жаль, на злосць…
Мала-памалу, перш-наперш,воляй-няволяй,даўным-даўно,калі-нікалі…
Адзін на адзін, дзень у дзень, з вока на вока…
Дадатак 4
Вучэбна-трэніровачны тэст (6 клас)
А1. Знайдзіце слова, у якім дапушчана памылка, і запішыце яго правільна:
1) дробясь; 4) ускочыць;
2) салдацкі; 5) заводскі.
3) каўказскі;
А2. Выпішыце слова, запісанае правільна:
1) зайздростна; 4) нісчымны;
2) праязны; 5) пяшчаны.
3) ежджу;
А3. Адзначце словы, якія трэба пісаць разам:
1) (агіт) паход; 4) (помнік) ансамбль;
2) (гары) хвостка; 5) (экспрэс) лабараторыя.
3) (міні) футбол;
А4. Адзначце словы, якія трэба пісаць праз злучок:
1) (аварыйна) выратавальны;
2) (беларуска) італьянскі;
3) (васьмі) гадовы;
4) (жаўтавата) чырвоны;
5) (паўднёва) славянскі.
А5. Адзначце няправільна напісаныя словы:
беларускі; 4) турысцкі;
казахскі; 5)таварышскі.
ліцкі;
А6. Адзначце словы , якія пішуцца разам:
цёмна_зялёны; 4) паў_кілаграма;
светла_валосы; 5) феадальна_рэлігійны.
заходне_беларускі;
А7. Адзначце лічэбнікі, у якіх на месцы пропуску пішацца мяккі знак:
1) дзевяц..сот; 4) шас..цісоты;
2) дз.. вюм; 5) сем.. .
3) (у) вас..мі;
А8. Адзначце лічэбнікі, у якіх на месцы пропуску пішацца дзве літары цц:
1) пятна..аць; 4) дзевя..ю;
2) тры..аццю; 5) пя..істам.
3)два..аць;
А9. Адзначце лічэбнікі, якія пішуцца разам:
1) трыста_сорак; 4) трох_тысячны;
2) дзевяць_сот; 5) дзвесце_дваццаць.
3) пяці_дзясяты;
А10. Адзначце лічэбнікі, якія запісаны правільна:
1) паўтара кілаграма;
2) пяцьдзясятыя гады;
3) каля шасцісот грамаў;
4) васьмюдзесяццю цэнтнерамі;
5) двумястамі ўдзельнікамі.
Дадатак 5
Тэма: Правапіс галосных о, э (5 клас)
Заданне: запоўніце пропускі ў табліцы самастойна ці абапіраючыся на змест параграфа падручніка, прывядзіце прыклады.
|
Правіла
|
Прыклад
|
|
Галосныя о, э звычайна пішуцца ў беларускай мове толькі пад націскам, не пад націскам на месцы о, э пішацца а.
|
|
|
|
Бровы – брыво, глотка – глытаць, кроў – крывавы, дровы – дрывотня; брызент, дрызіна, почырк, інжынер, канцылярыя
|
|
Літара э пішацца як пад націскам, так і не пад націскам:
А) пасля зацвярдзелых, а таксама [д] і [т];
Б) у пачатку некаторых запазычаных слоў;
В) на кацы нязменных слоў, а таксама ўласных імён, геаграфічных назваў пасля зычных, акрамя л, н
|
|
|
Літара а пішацца не пад націскам незалежна ад паходжання слова
|
Трыа, адажыа, сальфеджыа, радэа, імпрэсарыа, Токіа, Антоніа
|
|
|
Шніцаль, лідар, камп’ютар, прытнар, світар, пэйджар, менеджар.
Ландэр, Юпітэр, Одэр, Пітэр
|
Дадатак 6
Тэма: “Правапіс у і ў” (5 клас)
Заданне: запоўніце табліцу “Правапіс у, ў”
|
Ведаю
|
Хачу даведацца
|
Даведаўся
|
|
Літара ў пішацца у пачатку, сярэдзіне слова пасля галосных.
Літара у (складовае) пішацца ў пачатку сказа, пасля знакаў прыпынку і зычных.
|
Аб правапісе літар у і ў у словах іншамоўнага паходжання.
|
|
Дадатак 7
Тэма: Правапіс прыслоўяў (7 клас)
Апорны канспект
|
Разам
|
Праз злучок
|
|
1. Прыслоўе + прыстаўка: замнога
|
1. Прыслоўі з прыстаўкай па-, якія заканчваюцца на –аму, (-яму), -ому, -му, (-йму), -ску (-цку), -і, -ы: па-воўчы
|
|
2.Прыслоўе+ постфікс –сьці: штосьці
|
2. Прыслоўі з прыстаўкай па-, утвораныя ад парадкавых лічэбнікаў: па-пятае
|
|
3. Прыметнік + прыстаўка і суфікс: справа
|
3. Складаныя прыслоўі, у якіх паўтараюцца аднолькавыя, блізкія або супрацьлеглыя словы: раз-пораз
|
|
4. Поўны прыметнік + прыназоўнік: уручную
|
4. Прыслоўі з прыстаўкай абы: абы-як
|
|
5.Лічэбнік + прыназоўнік: удвух
|
5. Прыслоўі з постфіксам небудзь: што-небудзь
|
|
6. Займеннік + прыназоўнік: нашто
|
|
|
7. Назоўнік, які цяпер не ўжываецца, + прыназоўнік: дашчэнту
|
|
|
8. Назоўнік + прыназоўнік без азначэння або дапаўнення: уверсе
|
|
|
9. Прыслоўі з часткамі што і сама: штодзень, таксама
|
|
Дадатак 8
Якасць ведаў вучняў
|
7 клас
|
|
2015/2016 н.г.
|
|
Бал
|
9 –10
|
7 – 8
|
5 – 6
|
3 – 4
|
|
Колькасць вучняў
|
2
|
9
|
2
|
2
|
|
8 клас
|
|
2016/2017 н.г.
|
|
Бал
|
9 –10
|
7 – 8
|
5 – 6
|
3 – 4
|
|
Колькасць вучняў
|
4
|
8
|
2
|
1
|
|
9 клас
|
|
2017/ 2018 н.г.
|
|
Бал
|
9 –10
|
7 – 8
|
5 – 6
|
3 – 4
|
|
Колькасць вучняў
|
5
|
9
|
1
|
|
Дадатак 9
План урока беларускай мовы ў 5 класе
Тэма: Правапіс у, ў
Мэты:
- узнавіць і паглыбіць веды вучняў аб правапісе літар у, ў;
- развіваць памяць, мысленне, уменне правільнага пісьма, прымяняць набытыя веды на практыцы;
- садзейнічаць выхаванню павагі да роднага слова, культуры.
Тып урока: вывучэнне новага матэрыялу.
Ход урока
І. Арганізацыйны момант
ІІ. Праверка дамашняга задання.
Настаўнік. Якую тэму мы вывучалі на мінулым уроку? (Адказы вучняў).
- Выкананне задання. Запішыце сказы, выбіраючы правільны варыянт напісання.
Каб смачна пад’ес (т/ц)і і хораша ха(д/дз)іць, трэба многа рабі(т/ц)ь. Праца і кормі(т/ц)ь, і поі(т/ц)ь, і жы(т/ц)ь вучы(т/ц)ь. У гультая і страха (т/ц)ячэ, і печ не пячэ.
Праверка на слайдзе.
Настаўнік. Чым з’яўляюцца запісаныя вамі сказы? Прывядзіце свае прыклады прыказак, якія вучаць нас жыць.
- Слоўнікавы дыктант. Падкрэсліце вывучаныя арфаграмы.
Майстар, дысцыпліна, пладысменты, у бітве, у клятве, у таварыстве, дзверы, мядзведзь, шэсць, вадзяністы, білецік.
Праверка на слайдзе.
ІIІ. Вывучэнне новага матэрыялу.
- Падрыхтоўка да ўспрымання тэмы.
Настаўнік. Звярніце ўвагу на дошку, тут змешчаны назвы птушак. Паспрабуйце ўставіць прапушчаныя літары:
Ласта…ка Ж…равель
Маліна…ка Б…сел
Жа…рук К…лік
А…сянка Гл…шэц
Праверка на слайдзе.
Настаўнік. Як вы лічыце, якая тэма нашага ўрока? (адказ вучняў).
А якія задачы нашага ўрока? (адказ вучняў).
- Актуалізацыя ведаў вучняў.
Настаўнік. Адкажыце на пытанні:
Чаму гук (у) называецца складовым, а гук (ў) – нескладовым? (адказ вучняў). Праца з падручнікам: Выкананне практ. 50 (вучэбнага дапаможніка).
Заданне: Параўнайце прыведзеныя пары слоў.
Настаўнік. Параўнаем адказ а правілам (с.27).
Настаўнік. Ці заўсёды літара у складовае пішацца ў пачатку сказа, пасля зычных і пасля знакаў прыпынку, а літара ў – пасля галосных?
Праца з тэкстам. Каменціраванае пісьмо.
Заданне. Запісаць, растлумачыць правапіс літар у і ў.
У верасні 2003 года ў час святкавання Дня беларускай пісьменнасці ў Полацку адбылося ўрачыстае адкрыццё помніка ў гонар унікальнай літары ў нескладовае. Ён зроблены ў выглядзе стэлы, на гранях якой размешчаны рэльефныя выявы літары. Помнік можа служыць і сонечным гадзіннікам.
Фізкультхвілінка.
Настаўнік. Прааналізуйце словы, запісаныя на дошцы ў два слупкі. Растлумачце правапіс слоў.
|
Каля ўнівермага
|
Каля урны
|
|
каўнер
|
трыумф
|
|
Ішоў
|
кінатэатр “Перамрга” ўзнавіў паказ
|
|
Паўза
|
паўночна-ўсходні
|
|
на ўзлеску
|
шоу
|
|
прысеў
|
соус, акварыум, да Уладзіслава
|
Настаўнік. Ці можам мы растлумачыць правапіс слоў другога слупка? Звярніце ўвагу, у якой пазіцыі пішуцца выдзеленыя літары ў словах? Прачытайце правіла на с.28.
Настаўнік. Калі на канцы запазычаных слоў пішацца у складовае?
- Замацаванне.
- Праца са слоўнікам.
Заданне. Падбярыце беларускія адпаведнікі да рускіх слоў і запішыце.
Аукцион, в университете, аквариум, шлагбаум, ток-шоу, страус, женщина-врач, в журнале «Берёзка» увидел.
- Праца на картках.
1 варыянт. Устаўце прапушчаныя літары у або ў.
Белар…ская мова вельмі старажытная. Калісьці на ёй разма…ля… вялікі в…чоны Францыск Скарына. Ён першы выда… др…каваную кнігу на белар…скай мове. Францыск Скарына нарадзі…ся … горадзе Полацку.
Людзі помняць слав…тага першадр…кара. У Полацку яны …звялі помнік свайму земляку.
2 варыянт. Устаўце прапушчаныя літары у або ў.
Францыск Скарына нарадзі…ся … Полацку. Ён сваім жыццём і працаю ўзбагаці… нашу гісторыю, наш сённяшні дзень. Францыск Скарына першы выда… др…каваную кніг… на белар…скай мове.
Людзі памятаюць свайго слав…тага першадр…кара. Дарагое нам імя …векавечана … назвах в…ліц, бібліятэк.
3. Завяршыце наступныя выказванні, прывядзіце прыклады.
а) У пачатку ўласных назваў пішацца… (у складовае).
б) Пад націскам пішацца … (у складовае).
в) На канцы запазычаных слоў пішацца … (у складовае).
г) У запазычаных словах, якія заканчваюцца на -ум, -ус пішацца…(у складовае).
д) Літара ў нескладовае пішацца пасля злучка ці двукосся, калі папярэдняе слова заканчваецца … (на галосны гук).
4. Выправіце дапушчаныя памылкі.
Каля універмага, на узлеску, каля ўрны, кінатэатр “Перамога” узнавіў паказ, паўночна-усходні, шоў, клоун, да Ўладзіка, акварыўм. (Словы на слайдзе).
5. Выканайце міні-тэст.
1. У якім горадзе ўстаноўлены помнік літары ў (у нескладовае)?
а) у Віцебску; б) у Мінску;
в) у Полацку, г) у Нясвіжы.
2. Выберыце правільнае сцвярджэнне:;
а) гук [ў] – галосны; б) гук [ў] – зычны.
3. Адзначце словы і спалучэнні слоў, у якіх на месцы пропуску пішацца ў:
а) но…тбук; б) со…с;
в) кло…н; г) сакса…л;
д) ён пайшо… дадому.
4. Адзначце словы і спалучэнні слоў з памылкамі ў напісанні у – ў.
а) беларуска-украінскі слоўнік;
б) трыўмф;
в) скаўт;
г) шоу;
д) каля універсітэта.
V. Падвядзенне вынікаў урока.
Настаўнік. Дапоўніце сказы:
Сёння на ўроку мы ўспомнілі….
Сёння на ўроку мы даведаліся…
Сёння на ўроку мы навучыліся…
VI. Дамашняе заданне. § 8, пр. 55
разгарнуць » / « згарнуць